ức giận trên núi đá sẽ không dùng vũ khí của nó nữa.
Anh bỏ đi.
---------------------------------

Chương 14Sau nhiều ngày nắng đẹp với các nguồn vui mùa xuân, một bầu trời xám như chì và đầy mưa bao phủ thành phố X… nhỏ bé. Đây là điểm xấu cho cái ngày đúng thực là một ngày xám xịt nhất, buồn bực nhất trong đời người đàn bà cao lớn. Đấy là ngày mở chúc thư. Không đếm xỉa gì đến bà, người ta chỉ mời đến toà hai người con trai bà và bác Hăngri, nhưng bà đại diện cho Đanien và vị trí ấy bà phải đến dự.
Gần trưa, bà đi qua chợ về nhà cùng với giáo sư, Hăngri đi sau cách một quãng xa. Và hôm ấy thành phố nhỏ này có một quang cảnh khác thường: các mẫu mực về sự vững vàng không nao núng đã bị đi chệch quỹ đạo. Trên hai má của người đàn bà bệ vệ bốc lên ánh lửa lộ rõ sự xúc động cực độ, dáng đi chậm rãi, trịnh trọng, theo nghi lễ nữa của bà đã suy thoái thành vẻ vội vàng, hấp tập, và dù bà chỉ nói khẽ với người con trai đi bên cạnh không hề hé miệng, ai cũng thấy rõ ràng bà đang thì thầm những lời gay gắt.
Dù đau đầu dữ dội, bà nghị chắc đang chầu chực họ về sau bức mành, vì họ vừa về đến phòng ngoài, bà goá trẻ đã xuống nhà để hỏi thăm kết quả với hai má xạm lại, mắt quầng đen, nhưng mặc chiếc áo buổi sáng rất lịch sự. Họ cùng vào phòng khách.
- Này, chúc mừng ta đi, Ađen! – Người đàn bà cao lớn kêu lên một cách rất cay đắng với một tiếng cười khẩy. – Có một trăm hai mươi sáu nghìn mác tiền mặt, thế mà gia đình Hêluy… Chính ra tài sản phải thuộc quyền nhà Hêluy. Không được hưởng một xu!… Chúc thư này là một tờ giấy không ai tưởng tượng được, nhưng tuyệt đối không được động vào đấy, phải lặng lẽ mà chịu đựng hành vi bất công đáng công phẫn này. Ở đây ta thấy rõ khi các ông chồng là cái mũ ngủ thì mọi việc sẽ đi đến đâu; nếu ta là chủ gia đình này, không bao giờ ta chịu như thế! Không hiểu được ông chồng đã quá cố của ta, không có một tờ bảo đảm trong túi, đã để cho mụ già ấy làm gì thì làm dưới mái nhà mình mà không hề giám sát!
Giáo sư lặng lẽ tản bộ, hai tay chắp sau lưng. Một nét u ám phủ trên trán anh, và dưới đôi lông mày nhíu lại, loé lên ánh mắt tức giận. Lúc này anh đứng lại trước mặt mẹ mình:
- Ai là người đã cố sức tìm cách đẩy bằng được bà cô già ra sống ở tầng sát mái? – anh nghiêm giọng hỏi. – Ai đã làm tăng lòng ác cảm của người chủ gia đình là cha con, với bà cô Coocđula? Ai là người đã phản đối hết sức khắc nghiệt sự gần gũi giữa bà cô già và những đứa trẻ nhỏ là chúng con? Chính là mẹ, mẹ ạ! Nếu mẹ muốn hưởng gia tài thì mẹ phải có phương sách khác kia!
- Anh cho rằng tôi phải đặt mình ngang hàng với bà ấy à? Tôi là người suốt đời đi theo con đường của Chúa, còn kẻ tội lỗi kia, bà ấy xúc phạm Chúa trong các ngày chủ nhật, bà ấy không bao giờ sống với đức tin chân thật!… Bây giờ thì bà ấy đã biết rằng mình bị từ bỏ, không được đến trước Chúa… Không, không một quyền lực nào trên mặt đất này đưa tôi đến chỗ ấy được!… Đáng lẽ phải tuyên bố là bà ấy vô trách nhiệm, phải đặt dưới quyền bảo trợ và cha anh sẽ có hàng nghìn cách trong tay để đạt được như vậy.
Giáo sư biến sắc. Anh nhìn mẹ bằng cái nhìn ghê sợ rồi cầm mũ đi ra… Anh vừa nhìn vào trong một vực sâu!… Và sự sùng tín đến ngu muội, tàn khốc ấy, lòng kiêu hãnh tôn giáo khủng khiếp ấy, nấp dưới nó có thể phát triển tính ích kỷ vô bờ bến với danh nghĩa quyền hành nghiêm khắc, tất cả những thứ này suốt nhiều năm qua đã là một vòng hào quang toả sáng quanh đầu mẹ anh!… Đấy chính là tính cách phụ nữ mà anh coi như khuôn mẫu đầu tiên của nữ giới! Anh tự thú nhận rằng ngày trước anh đã căn cứ vào những ý nghĩ như ý nghĩ của mẹ đồng thời là người dìu dắt tuổi trẻ của anh, rằng ngay những ý nghĩ kia cũng chưa làm anh thoả mãn về sự khắt khe, và nghiệt ngã… Và cô gái ngây thơ đáng thương kia, với cái đầu đầy ý nghĩ sáng sủa và các quan niệm này nọ, với những tình cảm đáng tự hào, trung thực và sâu sắc, anh đã nắm lấy cô bằng bàn tay tàn ác và đẩy cô vào cái vùng âm u giá lạnh chết chóc ấy… Cô đã đau khổ biết bao, con chim khuyên dịu dàng ở giữa những con quạ đen!… Anh đưa tay che mắt như bị xây xẩm, thong thả bước lên cầu thang và hãm mình trong cảnh cô đơn của phòng làm việc.
Trong khi có cuộc tranh cãi ở phòng khách, tại căn phòng phụ gần bếp diễn ra một cảnh giận dữ gần như thế. Bác bếp già chạy lung tung trong phòng như ma đuổi. Đổi ngược lại, bác Hăngri bình thản như vách đá bên bờ biển. Bác ăn mặc lịch sự và vẻ mặt bác vui, buồn, hài hước lẫn lộn thật lạ kỳ.
- Đừng có tưởng rằng tôi đố kỵ, bác Hăngri ạ, như thế không độ lượng! – Vêrônic kêu lên. – Trong chuyện này tôi mừng cho bác!… Mười nghìn mác! – Bác đan hai tay vào nhau, vặn vẹo rồi buông cả hai tay xuống. – Bác may hơn là khôn, bác Hăngri!… Lạy chúa, tôi đã tận tuỵ biết bao trong đời mình, tôi chăm chỉ đi lễ nhà thờ, cả trong mùa đông, trời rét như cắt, tôi đã cầu Chúa nhân từ ban ơn cho tôi một lần như vậy, thế mà chẳng để làm gì cả, chẳng có gì cả, may mắn đặc biệt lại về phần con người kia chứ!… Mười nghìn mác, thật là một món